Ξόδεψαν όλη τους τη ζωή καμαρώνοντας για τα πάθη τους

Ηeroes. Victims. Gods and human beings.
All throwing shapes, every one of them
Convinced he's in the right, all of them glad
To repeat themselves and their every last mistake,
No matter what.

People so deep into
Their own self-pity self-pity buoys them up.
People so staunch and true, they're fixated,
Shining with self-regard like polished stones.

And their whole life spent admiring themselves
For their own long-suffering.
Licking their wounds
And flashing them around like decorations (pp. 1-2).
...
Human beings suffer,
they torture one another,
they get hurt and get hard.
No poem or play or songcan fully right a wrong
inflicted or endured.
…

History says, Don't hope
on this side of the grave.
But then, once in a lifetime
the longed for tidal wave
of justice can rise up,
and hope and history rhyme (p.77).
…

Ήρωες και θύματα συνάμα. Θεοί ίδιοι με ανθρώπινα πλάσματα.

Παραδαρμένες φιγούρες και ο καθένας να πιστεύει πως το δίκιο με το μέρος του έχει.

Και να χαίρονται μηρυκάζοντας τον εαυτό τους,

και κάθε τελευταίο λάθος τους να επαναλαμβάνουν,

χωρίς να δίνουν δεκάρα γι’ αυτό.

Πλάσματα τόσο βυθισμένα στη μιζέρια τους

που η αυτολύπηση τους καθηλώνει.

Όντα απόλυτα στις εμμονές τους,

ματαιόδοξα σαν καλογυαλισμένες πέτρες.

Που ξόδεψαν όλη τους τη ζωή καμαρώνοντας

για τα πάθη τους και

γλείφοντας τις πληγές τους,

που τις περιφέρουν σαν παράσημα.
...
Οι άνθρωποι υποφέρουν.
Βασανίζουν ο ένας τον άλλο.
Πληγώνουν και πληγώνονται.
Κανένα ποίημα, κανένα θεατρικό έργο, μήτε τραγούδι
δεν μπορεί να διορθώσει ένα λάθος πού έγινε κάποτε,
και με τα χρόνια κατάντησε αθεράπευτη πληγή.
…
Η Ιστορία λέει: μην ελπίζεις
απ' την εδώ μεριά του τάφου.
Από την άλλη όμως,
στη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής,
πάντα υπάρχει περίπτωση να σηκωθεί
μία ευλογημένη τρικυμία δικαιοσύνης.
Τότε η ελπίδα και η Ιστορία ομοιοκαταληκτούν.
…

Πηγή: «The Cure at Troy: A Version of Sophocles' Philoctetes» by Seamus Heaney, σε δική μου απόδοση.

  

Ο Σήμους Χήνυ, Ιρλανδός ποιητής που πήρε το Nobel Λογοτεχνίας το 1995, μας έδωσε το 1990 μια άλλη εκδοχή για την τραγωδία του Σοφοκλή «Φιλοκτήτης»

Ο Φιλοκτήτης, γιος του Ποίαντα και της Μεθώνης, εξεστράτευσε κατά της Τροίας μαζί με τους άλλους Έλληνες, επικεφαλής επτά πλοίων με Θεσσαλούς πολεμιστές. Ενώ ο στόλος των Ελλήνων έπλεε για την Τροία αποφασίστηκε ν' αγκυροβολήσουν στη Λήμνο για να επισκεφτούν το ιερό της Αθηνάς. Εκεί ο Φιλοκτήτης, σπρωγμένος από την Ήρα, που ήθελε να τον εκδικηθεί, γιατί είχε βοηθήσει τον νόθο γιο του συζύγού της Δία, Ηρακλή, πλησίασε τόσο κοντά στον ιερό χώρο που του επιτέθηκε μια ύδρα, φύλακας του ιερού. Το φοβερό δηλητηριώδες ερπετό τον δάγκωσε στο πόδι. Η αθεράπευτη πληγή έβγαζε τέτοια δυσωδία, οι κραυγές του από τον πόνο και οι κατάρες του τάραζαν τόσο τον στρατό, που οι σύντροφοί του δεν δίστασαν, με την προτροπή του Οδυσσέα και των Ατρειδών να τον εγκαταλείψουν στο νησί. Έτσι καταφαίνεται, χωρίς αμφιβολία, και η ευθύνη του Φιλοκτήτη για το γεγονός της εγκατάλειψης. Κανείς από του συντρόφους του δεν τον άντεχε πλέον.

Δέκα ολόκληρα χρόνια, όσο κράτησε ο Τρωικός πόλεμος, ο Φιλοκτήτης υπέμεινε στο νησί άθλια ζωή, μόνος κι έρημος, με την πληγή πάντα να τον βασανίζει. Θα ερχόταν όμως η μέρα που οι Έλληνες θα θυμούνταν τον Φιλοκτήτη. Πράγματι, δίνεται χρησμός πως το Ίλιον δεν θα πέσει, αν δεν βοηθήσει το ανίκητο τόξο του Ηρακλή, το οποίο ο ημίθεος πεθαίνοντας είχε χαρίσει στον Φιλοκτήτη, τον μόνο άνθρωπο που διέθετε τέχνη και δύναμη αρκετή να το τανύσει. Στέλνουν λοιπόν οι Έλληνες τον Οδυσσέα και τον Νεοπτόλεμο, στη Λήμνο να πάρουν από τον Φιλοκτήτη το ηράκλειο τόξο και τα βέλη του. Εκείνος όμως αρνείται να τα δώσει, δεν θέλει να συμφιλιωθεί με τους ανθρώπους που άλλοτε του έδειξαν τόση σκληρότητα. Τέλος, με την παρέμβαση του θεοποιημένου Ηρακλή, πείθεται να τους ακολουθήσει στην Τροία και να τους βοηθήσει στη νικηφόρο εξέλιξη του πολέμου. 

(Το σχόλιο που ακολουθεί είναι της Εύας Σαραγά). Ο χώρος που διαδραματίζεται ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή είναι η «άστιπτος ουδ΄ οικουμένη» Λήμνος. Η «δίστομος πέτρα» αποτελεί τον χώρο του άρρωστου, εγκαταλελειμμένου ήρωα. Η αφιλόξενη ακτή του ακατοίκητου νησιού είναι ο ζωτικός χώρος του. Χώρος όχι τυχαίος, αλλά επιλεγμένος από τους πατριώτες του ως χώρος εγκατάλειψης και μαρτυρίου. Κρανίου τόπος η Λήμνος, είναι ο επί σειράς ετών Γολγοθάς του Φιλοκτήτη. Τόπος επιλεγμένος από τους ανθρώπους αλλά και τους θεούς. Εκεί ο Φιλοκτήτης καλείται να ζήσει την οδύνη και να μυηθεί στον πόνο για να εξιλεωθεί από την προσωπική του ύβρη αλλά και για να γίνει το άξιο σκεύος που οι θεοί επέλεξαν για να οδηγήσει τους Έλληνες στην εκπόρθηση της Τροίας. Ο Φιλοκτήτης, ο άνθρωπος που λύτρωσε έναν ημίθεο από τους αφόρητους πόνους, ανάβοντας του την πυρά και βοηθώντας τον να φτάσει στον Ολύμπιο πατέρα του, βρίσκεται άθλιος και παρατημένος σε μια σπηλιά της Λήμνου. Η ανταμοιβή του για τη λύτρωση του Ηρακλή δεν είναι μια ζωή ευδαιμονίας αλλά μια πυορροούσα πληγή και αφόρητοι πόνοι. Η προσωπική του ύβρις, η ασέβεια του, το πάτημα σε ιερό απαραβίαστο χώρο, έγινε η αφορμή για την δυστυχία του. Γρανάζι στο θεϊκό σχέδιο ο Φιλοκτήτης, επιλέγεται για την εκπλήρωση του Νόμου που θέλει την κατάληψη του Ιλίου από τα όπλα του Ηρακλή που ως αντίδωρο χάρισε ο ημίθεος στον σωτήρα του. Δεν είναι πρώτη φορά που μας δίνεται η εντύπωση ότι ο τραγικός ήρωας βασανίζεται άνισα σε σχέση με το παράπτωμά του. Σαν να ωθείται στην ύβρη από κάποια νομοτέλεια που τον χρειάζεται για να οδηγηθεί στην πραγμάτωση της. Πιόνι στα χέρια ενός Νόμου απρόσιτου στην ανθρώπινη νόηση, ο τραγικός ήρωας οδεύει προς τη μοίρα του, εκπληρώνοντας ένα πεπρωμένο προσχεδιασμένο, συνδεόμενο όχι μόνο με την ατομική του ζωή αλλά μέσω αόρατων νημάτων με το μέλλον και το πεπρωμένο μιας οικογένειας, μιας φυλής, ή ενός κράτους. Έτσι γίνεται και στην περίπτωση του Φιλοκτήτη. Χρόνια ολόκληρα παρατημένος, απομονωμένος και άρρωστος στη Λήμνο, καλείται μέσω χρησμού να εκπληρώσει το Θεϊκό Σχέδιο που θέλει την κατάληψη της πόλης του Δαρδάνου. Ο Φιλοκτήτης, ο πάσχων ήρωας κρατάει στα χέρια του την τύχη των Ελλήνων και ως παράκλητος καλείται να σώσει αυτούς που τον πρόδωσαν. Μαζί του, γρανάζια στην ίδια αλυσίδα του Σχεδίου, δύο ακόμη πρόσωπα: ο Οδυσσέας και ο γιος του Αχιλλέα, ο Νεοπτόλεμος. Ο Οδυσσέας, ιδανικός χειριστής των τεχνασμάτων, του λόγου και της πειθούς. Ιδανικός ακόμα, γιατί απέχει από ενδοιασμούς και συγκινησιακές φορτίσεις. Ορθολογιστής, πειθαρχημένος στις απαιτήσεις του καθήκοντος, δεν ακροβατεί στη φαντασία ούτε παγιδεύεται από τη συγκίνηση και τον οίκτο. Δίνει στη λέξη «ηθική» μια άλλη, διαφορετική σημασία. Γι αυτόν ο όρος θα μπορούσε να σημαίνει: ηθικό = σκόπιμο. Σε ανθρώπινο επίπεδο σκληρός, αντιπαθητικός, δολοπλόκος. Στο επίπεδο του Μύθου όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Αν ο Φιλοκτήτης έχει επιλεγεί για το ρόλο του πάσχοντος ήρωα, το ρόλο του «παρακλήτου», του εκλεκτού που πρέπει να θητεύσει στον πόνο προκειμένου να οδηγηθεί η προφητεία στην εκπλήρωσή της, ο Οδυσσέας έχει επιλεγεί για το ρόλο του ανθρώπου που προτάσσει το Σκοπό και το συνολικό όραμα. Η στάση του αυτή, προϋποθέτει την αποδοχή ενός διαφορετικού ηθικού κώδικα. Μιας άλλης δεοντολογίας, η οποία πολύ απέχει από τον αρχαίο κώδικα τιμής και ανδρείας. Η Θέληση των θεών δεν ανταποκρίνεται συχνά στον ηθικό κώδικα των ανθρώπων. Οι θεοί κρίνουν και αποφασίζουν έχοντας μέτρα και σταθμά ακατανόητα τόσο για την ανθρώπινη νόηση όσο και για την ανθρώπινη ηθική. Το Σχέδιο τους μπορεί κάλλιστα να προϋποθέτει και να στηρίζεται στη συντριβή κάποιων ανθρώπων, ακόμα κι αν αυτοί είναι ενάρετοι. Μη ανταποκρινόμενος ο Οδυσσέας στην κοινή ανθρώπινη ηθική, που στηρίζεται στην συμπόνια του συνανθρώπου και την εντιμότητα των μέσων που χρησιμοποιούνται για την επίτευξη ενός σκοπού, γίνεται ο βασικότερος μοχλός για την απρόσκοπτη πορεία και διευθέτηση των θεϊκών Σχεδίων. Ο Οδυσσέας ακολουθεί οδό ευθεία και σύντομη γιατί δεν παλινδρομεί εξ αιτίας συναισθημάτων και αμφιβολιών κάτι που ο πάσχων ήρωας δικαιολογημένα κάνει. ΄Ο,τι ο Φιλοκτήτης πρέπει να κάνει, γίνεται μετά από πολύ προσπάθεια, και μετά από την επέμβαση του υπερφυσικού στοιχείου, του Ηρακλή, που χωρίς την παρουσία του στο τέλος του έργου, το Σχέδιο θα κινδύνευε να μην πραγματωθεί. Ό,τι ο Οδυσσέας πρέπει να κάνει το κάνει από μόνος του. Ανάμεσα στα δύο ήθη των ενηλίκων ηρώων του έργου, ο Νεοπτόλεμος καλείται να πράξει. Γιος ήρωα, του αρίστου των Ελλήνων, οφείλει να επιλέξει ανάμεσα στη συμπόνια και το δημόσιο συμφέρον, στο κοινό όραμα της κατάκτησης και την ανθρωπιά. Η δυσκολία της απόφασης τον κάνει να συνειδητοποιήσει μια μεγάλη αλήθεια: ότι ο άνθρωπος δεν είναι ελεύθερος, αλλά αναγκασμένος να επιλέξει, και ότι η δυνατότητα αυτής της επιλογής του, αποτελεί συχνά την ηθική συντριβή του. Ο Νεοπτόλεμος μεριμνώντας για το συνολικό καλό, πρέπει να αγνοήσει τον ατομικό πόνο. Μέσα από τα οριακά διλήμματα, ο Νεοπτόλεμος οφείλει να πράξει, δηλαδή να επιλέξει κι αυτή η αναπόφευκτη ανάγκη, είναι η δοκιμασία για την ενηλικίωση του. Η συνειδησιακή του πάλη είναι η μύησή του.